مقدمه

نمایشگاه ملّی دو سالانه گیاهان دارویی، فرآورده‌های طبیعی و طب سنّتی ایران از تاریخ 21 آبان ماه 1397 شروع و تا 24 ام این ماه ادامه دارد. در این نمایشگاه شرکت‌های مختلفی که هر یک در طول زنجیره ارزش نوآوری فعالیت‌های گوناگونی انجام می‌دهند، گرد هم آمده که علاوه بر تقویت ارتباط خویش با یکدیگر، فرصتی برای کشف مسائل این بخش از سوی محققان فراهم می‌آورند. به این منظور، در نمایشگاه حاضر شدم و سؤالی را با آنها در میان گذاشتم؛ «تحریم چه تأثیری روی فعالیت‌های شما –از ایده‌پردازی، خلاقّیت و انجام پژوهش گرفته تا تجاری‌سازی و تبدیل آن‌ها به فناوری و سپس نوآوری- داشته است؟» با شرکت‌های مختلفی کوتاه گفتگو کردم که چکیده‌ای از گفتگوها در زیر آمده است.

متن گفتگوها

شرکت داروسازی گیاه اسانس

در رابطه با کارهای پژوهشی باید بگویم که ما چندان برون‌سپاری نمی‌کنیم. البته هر چند که بعضاً از مشاوره‌های اساتید دانشگاه استفاده می‌کنیم امّا چندان به برون‌سپاری و همکاری با دانشگاه‌ تمایل نداریم. علت این عدم تمایل یکی قطع شدن همکاری‌های گذشته در میانه راه و دیگری تطابق نداشتن خروجی‌های کار با خواسته‌های ما بوده است.

در مورد تحریم هم باید بگویم که اثر خاصی روی شرکت ما نداشته است زیرا تقریباً ما تمام مواد اولیه را خودمان تولید می‌کنیم و از این نظر بی‌نیاز هستیم. البته تحریم ما را در تهیه برخی از افزونی‌هایی که برای تولید قرص استفاده می‌کنیم با مشکل مواجه کرده است. مثلاً تهیه آویسل برای ما یک معضل شده است. پس یکی از اثرات تحریم آن است که برخی مواد افزودنی را در اختیار ما نمی‌گذارند. یک بخش هم مسیر غلط داخلی است که زمینه را برای اثرگذاری تحریم‌ها مهیا می‌کند. به عنوان مثال هر چند که ما توان صادراتی داریم و طرف خارجی هم محصول را ما را می‌خرد امّا عدم توانایی برای ارسال پول موجب توقف روند صادراتی ما شده است که به نظرم این امر با تدبیر درست از جانب مسئولان به راحتی قابل حل است.

شرکت داروسازی باریج اسانس

بیشتر مواد اولیه ما داخلی هستند. ما خودمان کشت داریم. به این ترتیب تحریم در این زمینه چندان مشکل خاصی برای ما ایجاد نکرده است. مشکل ما، قوطی است. تحریم‌ها ما را در این زمینه دچار مشکل کرده‌اند. در زمینه صادرات هم چندان فعال نیستیم. با کشورهای چین، ازبکستان و روسیه نیز به صورت محدود کار می‌کنیم که تحریم‌ها در این زمینه هم مشکل خاصی برای ما ایجاد نکرده‌اند.

شرکت داروسازی بوعلی دارو

پیش از آن که در مورد اثر تحریم‌ها روی کارمان صحبت کنم باید بگویم که شلوغی بازار مقداری کار را برای ما سخت کرده است. اگر ما می‌گوییم که داروی اشتهاآور داریم، هزار نفر دیگر هم این دارو را دارند، اگر می‌گوییم که داروی درمان کبد چرب داریم، همانطور که می‌بینید شرکت‌های دیگر هم چنین ادعایی دارند. پس تعداد زیاد شرکت‌ها برای ما مشکل‌زا شده است.

تا آنجایی که من از اثر تحریم‌ها اطلاع دارم، قیمت‌ها به شدت دستخوش تغییر شده‌اند به گونه‌ای که قیمت برخی از محصولات تا 4 برابر هم پیش رفته است.

شرکت داروسازی آناشیمی

ما یک شرکت دانش بنیان هستیم و برای تولید دارو از مواد اولیه ایرانی استفاده می‌کنیم. به این دلیل تحریم چندان روی ما اثرگذار نبوده است. مشکل ما در درب قوطی است. این قوطی‌ها از چین وارد می‌شوند. تحریم، واردات قوطی از چین را با مشکل مواجه کرده است. البته زمانی ما مشکل را به یکی از سازمان‌های دولتی مسئول گزارش دادیم که آنها مبلغ 150 میلیون تومان از ما درخواست کردند! که تهیه این هزینه برای ما مقداری مشکل بود. اگر مشکل قوطی در داخل کشور حل شود تقریباً اثر تحریم‌ها به صفر نزدیک می‌شود.

شرکت داروسازی سیمرغ داروی عطار

ما در زمینه گیاهان دارویی، مکمل‌ها و اسانس‌ها مشغول به کار هستیم. ما برخی از مواد اولیه خود را از آلمان تهیه می‌کردیم. تحریم ها موجب شد که در تهیه این مواد دچار مشکل شویم. البته در حال حاضر همان مواد را با قیمتی بیشتر از کانادا تهیه کنیم.

صادرات ما هم محدود به کشورهای همسایه نظیر افعانستان و عراق است. البته به علت نوسانات ارز صادرات ما هم با مشکل مواجه شده است.

مسئله دیگر بحث کیفیت است. مواد اولیه ایرانی در برخی از فصول که فصل کاشت‌شان نباشد کیفیت شان دستخوش تغییر می‌شود و ما برای آن که کیفیت محصولات خود را ثابت نگه داریم ناچار به واردات هستیم که این کار در زمان تحریم‌ها بسیار سخت است.

مسئله دیگر مسئله بسته‌بندی است. تحریم‌ها ما را در این زمینه دچار مشکل کرده‌اند.

شرکت داروسازی وشا دارو

ما یک شرکت دانش بنیان هستیم که در قسمت کاشت هم فعالیت داریم. این امر اثرپذیری ما را از تحریم‌ها کاهش داده و تقریباً به صفر رسانده است. در قسمت صادرات فعالیت خاصی نداشته‌ایم به این دلیل اثرگذاری تحریم‌ها در این بخش سالبه به انتفاع موضوع است. تنها جایی که اثرگذاری تحریم‌ها محسوس است، قیمت اتانول و بسته‌بندی است. قیمت‌ها تقریباً دو برابر شده است.

شرکت داروسازی گل دارو

تحریم روی شرکت‌های بزرگی نظیر باریج اسانس و گل دارو چندان مؤثر نیست. البته پیش از تحریم‌ها یک سری داروهایی از خارج وارد کشور می‌شدند که مشابه داخلی هم داشتند. هنگامی که تحریم شدیم ناگهان تقاضا از ما زیاد شد –به عنوان مثال اگر پیش از تحریم تقاضای داروی خاصی از ما 100 بود پس از تحریم این عدد به 1000 افزایش پیدا کرد- که به علت دسترسی نداشتن به مواد اولیه کافی در ابتدا قادر به پاسخگویی به تقاضای بازار نبودیم امّا در ادامه جبران کردیم.

بخشی از بهم ریختگی بازار، نه به خاطر تحریم‌ها بلکه به خاطر فرهنگ مردم و داروخانه‌هاست. هنگامی که وضعیت ارز بهم ریخت و با تحریم مواجه شدیم من خودم شاهد بود که برخی از داروخانه‌ها، دارو احتکار کرده و داروهایی که قبلاً با قیمت 200 هزار تومان به فروش می‌رساندند را پس از تحریم و نوسانات نرخ ارز با قیمت 1200000 هزار تومان به فروش می‌رساند. برخی داروخانه‌ها با ما تماس می‌گرفتند و می‌گفتند که هزار عدد از فلان دارو را می‌خواهیم و من تعجب می‌کردم که آخر چرا! می‌گفتم شما که به این مقدار نیاز ندارید! می‌گفتند که تقاضا از ما زیاد است دیگر!.

هنگامی که تحریم شدیم و نرخ ارز هم بهم ریخته بود برخی شرکت‌ها دلار دولتی دریافت می‌کردند و پانسمانی را که قبلاً با قیمت 100 هزار تومان می‌فروختند الان با قیمت 20 هزار تومان می‌فروشند. به آنها گفتم که قضیه چیست؟ شما قبلاً با دلار دولتی 3500 تومان، پانسمان را 100 هزار تومان می‌فروختید و اکنون که 4500 تومان است با قیمت 20 هزار تومان! قضیه چیست؟ گفت اکنون نظارت سختی روی ما هست و دولت اجبار کرده و می‌گوید شما که با قیمت دولتی دلار می‌گیرید باید به همان قیمت هم به فروش برسانید. این نظارت پیش از آن هم می‌توانست وجود داشته باشد که متأسفانه این اتفاق نیافته بود.

شرکت داروسازی آسپیان دارو

از آنجایی که محصولات اولیه ما داخلی است در این بعد دچار مشکل نشده‌ایم. به نظر من اثر تحریم‌ها بیشتر روی شرکت‌های کوچک و تازه وارد شده است زیرا برای برندسازی با مشکل مواجه‌اند. قیمت دلار و نوسانات نرخ ارز مانع از شناساندن شرکت‌های دانش بنیان تازه وارد به مردم شده و از ادامه فعالیت آنها جلوگیری می‌کند.

جمع‌بندی

رشد این صنعت نیازمند آن است که سازمان‌های دولتی مربوطه به خصوص معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری (ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی) اقدامات خاصی را در این رابطه انجام دهند. اقدامات زیر خلاصه‌ای از آنها هستند:

1. استانداردسازی و مقررات. استانداردسازی از آن دسته از ابزارهای سیاست‌گذاری نوآوری است که همزمان به دو بعد عرضه و تقاضا اشاره دارد. تلاش شرکت‌های فراهم‌کننده مواد اولیه موجب افزایش کیفیت مواد اولیه مورد استفاده از شرکت‌های داروسازی خواهد شد. این اقدام، زمینه واردات مواد اولیه در فصولی که کیفیت محصولات (به آن علت که فصل کاشت آنها نیست) پائین می‌آید را کاهش خواهد داد.
2. نظارت. زنجیره نوآوری هنگامی کامل می‌شود که محصول با رضایت به دست مشتری برسد. همانطور که در مصاحبه‌ها نیز اشاره شد افزایش قیمت محصولات داروهای گیاهی به علت احتکار برخی داروخانه‌ها حلقۀ پایانی این صنعت را از بین خواهد برد که در صورت تداوم این روند کل زنجیره ارزش با تهدیدی جدی مواجه خواهد شد. همچنین، سازمان‌های دولتی به جای دخالت مستقیم در این عرصه بهتر است که جنبه نظارتی خویش را افزایش داده و با نظارت بر تمام مراحل تولید محصولات دارویی گیاهی، سطح رفاه و رضایت شهروندان را افزایش دهند. به خصوص زمانی که دلار دولتی به شرکت‌ها تعلق می‌گیرد.
3. یکی از وظایف دولت‌ها در ادبیات سیاست نوآوری، بازارسازی است. دولت‌ها نه تنها مسئول حفظ بازارهای کنونی هستند بلکه وظیفه بازارسازی را نیز برعهده دارند. همانطور که مشاهده شد، جنبه صادراتی این محصولات بسیار کمرنگ است. لازم است که با تقویت دیپلماسی نوآوری در این صنعت، زمینه رشد و شکوفایی هر چه بیشتر آن فراهم شود. این پیشنهاد، پیوندی اساسی با سیاست خارجه جمهوری اسلامی ایران دارد.
4. حمایت از همکاری. سیاست‌های حمایت از همکاری بر بعد عرضه تمرکز دارند. هدف این ابزار، افزایش تحقیق و توسعه، دسترسی به تخصص و بهبود قابلیت‌های سیستماتیک و مکمل است. علت پیشنهاد استفاده از این ابزار، همکاری ضعیف میان شرکت‌های داروسازی با سازمان‌های پژوهشی دولتی نظیر دانشگاه‌هاست.
5. حمایت‌های زیرساختی. حتی شرکت‌های بزرگ هم در مکمل‌های دارویی نظیر آویسل دچار مشکل هستند. افزایش ارتباط میان دانشگاه و صنعت، حمایت از همکاری میان شرکت‌ها و اتخاذ سیاست‌های حامی نوآوری باز و جوینت ونچرها چاره‌ساز این مشکل هستند. برخی مشکلات نظیر تهیه قوطی نیز این صنعت را دچار مشکل کرده است. به نظر می‌رسد که با توجه به فراگیری این مشکل در میان شرکت‌ها، دخالت دولت در این عرصه مجاز شده است.
6. حمایت از شرکت‌های تازه متولد شده. در شرایط تحریم و بهم‌ریختگی شرایط اقتصادی کشور، شرکت‌های تازه متولد شده نیازمند حمایت و دستگیری هستند.
7. عدم دخالت بی‌مورد دولت در مناسبات اقتصادی. کنترل اشتباه نرخ ارز موجب آسیب‌پذیری شرایط اقتصاد کلان در بلندمدت شده است به گونه‌ای که شرکت‌ها از روند طبیعی نرخ ارز غافل شده و ناگهان با شرایط اسفناکی مواجه می‌شوند که حیات آنها را به مخاطره می‌اندازد. از منظر اقتصاد نوآوری، هنگام دخالت دولت، شکست بازار، شکست سیستم و نابسامانی در چرخه عمر محصولات است.